Theo thống kê của địa phương, hiện toàn huyện có diện đất sản xuất nương rẫy là 5.147 ha. Trước đây, đa phần nương rẫy được người dân địa phương sản xuất độc canh, trong đó chủ yếu là tỉa lúa, bắp và trồng sắn. Họ không hề quan tâm tới phương thức xen canh cây trồng nên thu nhập nông sản rất thấp dẫn đến thiếu đói giáp hạt xảy ra triền miên. Qua đánh giá, bình quân mỗi ha lúa rẫy cho năng suất khoảng 17 tạ và mỗi năng chỉ tỉa được 1 vụ duy nhất. Đáng nói hơn, do phong tục tập quán lạc hậu nên hình thức canh tác nương rẫy cũng kém hiệu quả. Có một tập tục sản xuất khá kỳ lạ của đồng bào dân tộc vẫn tồn tại cho đến ngày nay đó là khi một khu rẫy được khai hoang đưa vào tỉa hạt một vụ rồi họ để vậy đến 3 năm sau mới quay trở lại canh tác. Họ cho rằng làm như vậy thần núi mới thương dân làng không tham lam đất đai để ban phước lành cho mùa màn bội thu. Vì thế nên nhiều diện tích đất rẫy vẫn bị bỏ không cho tre, nứa mọc um tùm. Nhận thấy sự lãng phí quỹ đất nông nghiệp quá lớn nên huyện Nam Trà My đã chỉ đạo cho các cơ quan chuyên môn tập trung thay đổi phương thức sản xuất cho người dân. Trong đó nhiệm vụ đầu tiên là tiến hành tổ chức sản xuất trình diễn các mô hình xen canh cây trồng trên đất rẫy. Cuối vụ tiến hành hội thảo đầu bờ và mời người dân đến chứng kiến. Anh Hồ Văn Học ở thôn 2 xã Trà Mai sau khi học hỏi được mô hình xen canh liền áp dụng ngay vào 4 héc ta đất rẫy của mình. Trong đó anh chú trọng xen canh cây đậu đỏ, đậu xanh với lúa rẫy. Mỗi năm anh thu được gần 5 tạ đậu thu về hơn 20 triệu đồng. Anh Học cho biết: “Đúng là cây đậu rất hiệu quả. Mình trồng chung với cây lúa tiết kiệm được đất đai, công chăm bón, làm cỏ. Thời gian tới tôi sẽ áp dụng thêm cây đậu nành”. Ông Phan Nguyên Duy – Trưởng trạm dịch vụ nông nghiệp tổng hợp Nam Trà My cho biết, mô hình trình diễn đầu tiên là xen canh cây đậu xanh với lúa rẫy. Nhờ khí hậu thuận tiện, đất đai màu mỡ nên đậu xanh sinh trưởng khá tốt trên đất rẫy và cho năng suất từ 80kg đến 1 tạ/ha. Ông Duy phân tích, cây lúa rẫy người dân trồng truyền thống có thời vụ 150 ngày, còn cây đậu xanh chỉ 70 ngày nên khi triển khai mô hình xen canh việc thu hoạch không trùng thời gian nên thuận tiện cho nông dân. Tiếp đó, Trạm tiến hành thực hiện mô hình xen canh cây đậu đen, mè, đậu đỏ, bắp lai VN2 với cây lúa rẫy và năng suất thu về rất cao. “Lâu nay người dân chủ yếu là áp dụng cách sản xuất chọc lỗ, tỉa hạt độc canh. Nên những lần hội thảo đầu bờ, chúng tôi đưa người họ chứng kiến hiệu quả mô hình xen canh để mắt thấy, tai nghe. Như vậy họ mới tin và áp dụng” ông Duy cho biết.
Gia đình anh Học đang tỉa lúa rẫy xen canh đậu xanh đem lại hiệu quả cao
Qua quá trình sản xuất thử nghiệm từ rẫy tự nhiên, cây đậy xanh trồng xen với lúa rẫy một vụ sẽ thu được 4 đợt, cây bắp đạt khoảng 70kg đến 1 tạ/ sào, các loại cây họ đậu cũng tương tự. Hiện 1 kg đậu xanh, mè đen có giá thu mua khoảng 40 nghìn/kg nên đem lại nguồn thu nhập cao cho các hộ gia đình. Còn hạt bắp đưa vào phục vụ chăn nuôi gia súc, gia cầm. Hằng năm Trạm dịch vụ nông nghiệp tổng hợp huyện tổ chức tập huấn kỹ thuật xen canh cho người dân để áp dụng vào sản xuất hiệu quả hơn. Ông Duy cho biết thêm: “Đặc điểm của cây họ đậu là có nốt sần cố định đạm nên khi trồng xen canh sẽ bổ sung lượng lớn dinh dưỡng vào lòng đất để nuôi bản thân và nuôi cây lúa rẫy. Từ đó cùng nhau sinh trưởng tốt và đem lại năng suất rất cao. Tới đây chúng tôi sẽ tổ chức trình diễn tiếp mô hình thâm canh gối vụ cây mè đen trên đất rẫy giúp bà con tiếp tục chuyển đổi cơ cấu cây trồng theo hướng hàng hóa để thoát nghèo”.
Mô hình xen canh lúa rẫy với bắp, rau bí của bà con nông dân
Ngoài những mô hình mà huyện hướng dẫn thì trong vài năm trở lại đây, nông dân huyện Nam Trà My cũng tự giác tổ chức sản xuất xen canh trên đất rẫy. Vì thế nên trên những rẫy lúa luôn có sự hiện diện của bí, rau xanh, dưa… Nhiều gia đình ở xã Trà Mai và Trà Dơn còn tổ chức xen canh đậu, mè, bắp với cây keo trong 2 vụ đầu để tiết kiệm đất và tiện công chăm sóc cho keo non. Ông Hồ Văn Xung – chủ tịch Hội nông dân huyện Nam Trà My khẳng định, chính sự thay đổi tập quán canh tác lạc hậu của người dân đã giúp cho việc sản xuất nương rẫy đem lại hiệu quả cao hơn trước đây rất nhiều. Nhờ biết học hỏi và siêng năng sản xuất nên nhiều hộ thu nhập cả trăm triệu đồng. Tuy vậy, cần phải tiếp tục hỗ trợ giống cây mới cho hiệu quả kinh tế cao hơn để người dân xen canh trên đất rẫy. “Nếu có doanh nghiệp tổ chức thu mua nông sản ổn định thì chắc hẵn người dân sẽ mở rộng diện tích xen canh. Từ đó sẽ không còn tình trạng chặt phá rừng già tỉa lúa hoặc bỏ rẫy. Đặc biệt là số hộ nghèo sẽ giảm xuống nhanh chóng” ông Xung cho biết.